«Шууялдая буряадаараа» хори аялгаар
Ород Уласта ажаһуудаг арадуудай эдеэ хоол тухай “Шууялдая буряадаараа” гэһэн дамжуулга Юрэнхылэгшын соёлой үүсхэлнүүдэй грантын туһаламжаар Буряад ФМ радио, ВАРК хоёр хамтаран бүтээбэ.
СЕЛЬКУПУУД
ЦАРСКАЯ УХА
Чигчи. Сома челы щейкумый тамтыр! Сайн байнуу, селькуп арад яһатан! Селькупууд, челом! Байнагуут! Селькупууд, печавыла, ляга! Сома челы щейкумый тамтыр, хүндэтэ радио-шагнагшад! Челом, хүбүүд, хүүхэд! Торова, ара, Гүүглэй багша!
Гүүглэй. Челом-челом, Чигчи! Сома челы щейкумый тамтыр хүндэтэ радиошагнагшад!
Чигчи. Мүнөөдэр, хүндэтэ радиосонсогшод, тандаа селькуп арадай заншалта блюдэ тухай манай шеф-повар высшего разряда, Сибириин бага яһатадай, Кавказ хада уулын арадуудай, Алас Дурнын арадуудай заншалта эдеэ хоолой мастер, Гүүглэй Мэргэн багша мастер-класс заажа, харуулжа үгэхэнь! Халуун альга ташалгаар угтажа абаяа багшаяа!
Гүүглэй. Баярлалаа, хүндэтэ нүхэд! Зай, мүнөө дамжуулгымнай түсэб селькуп яһатанай блюдо ЦАРСКАЯ УХА!
Чигчи. Ура! Альгаа ташагты, нүхэд! Багша, битнай танай туһалагшаар энэ хэрэгтэ оролсохом гү?
Гүүглэй. Минии помощник Чигчи танай анхаралда! Ингредиентүүд бэлэн гү?
Чигчи. ЦАРСКАЯ УХАсоо ородог ингредиентнүүд остоол дээрэ бэлдэнхэйб, к Вашим услугам!
Гүүглэй. Тааак, юун байнаб эндэ? Гурбан янзын загаһад – окунь – алгана, щукамнай буряадаар сурхай. Ёрш загаһан. Ёршомнай буряадаар юун гэдэг юм?
Чигчи. Ёрш гү? Дикобраз загаһан? Ежик загаһан? Кактус загаһан?
Гүүглэй. Улаан загаһан гэжэ нэрэтэй юм. Манай нютагай гол мүрнүүдэй уһанда хомор. Байгал далай соо ерш загаһан байха. Улаан загаһан гэжэ нэрлэдэг.
Чигчи. Хадхууртай загаһан гү?
Гүүглэй. Тиимэ, плавнигуудаараа хадхажархидаг. Гартаа баряа һаа болгоомжотой байха хэрэгтэй. Ерш загаһанай орондо пескарь гү, сорога, ялаагана – сазан, судак, стерлядь, таймень – тула загаһа хэрэглэжэ болохо.
Чигчи. Зай, ойлгооб, багша! Мүнөө моментом! Холодильниг соохи хүнс-бараагаа ревизи хэжэрхие. Итак, ёрш точно үгы гэжэ мэдэнэб. Тул – таймень байна, окунь есть, пескарь даже байна, сорога байна, лещ олооб, карась, судак бии, стерлядь эндэ хоргодоод хэбтэнэ. Почти бултыень олооб. Кроме ершика!
Гүүглэй. Болоо, болоо. Ёһотой ХААНАЙ УХА болохонь даа!
Чигчи. Ершик һүүлдэнь пожалеет. Юундэ намайе ХААНАЙ УХАда приглашалаагүйбта! Битнай ерш ха мбиб! Намгүй ямар селькуп Хаан УХА болохо юм! Селькупууд дураа гутаха танда! Гомдохо! Обижаться болохо танда! – гэжэ байжа бархирха байха. Хараарайт даа!
Гүүглэй. Селькупууд гомдохо гэжэ үгэ мэдэхэшье үгы, дуулаашье үгы! Селькупууд мүнөө Росси гүрэндэ 3458 хүн үлэхэй. Ямало-Ненецкэ автономито тойрогто ажаһуудаг. ШЕЛЬКУП гэжэ үгэ ТАЕЖНЫЙ ЧЕЛОВЕК – ХҮБШЭ ТАЙГЫН ХҮНҮҮД гэжэ нэрэтэйнүүд. ҮМНЭД СЕЛЬКУПУУД гэжэ байдаг, ЮЖНЫЕ СЕЛЬКУПЫ. УМАРДА СЕЛЬКУПУУД гэжэ бии юм. Селькупуудай хэлэн самодийскэ хэлэнэй бүлгэмдэ ородог юм. Чигчи, радиошагнагшад, танда мүнөө селькуп хэлэн дээр селькуп бөөгэй дуу табяад үгэһүү. Шагнагты.
https://web. ligaudio. ru/mp3/%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%83%D0%BF%D1%8B
Самодийская группа:
Нганасаны и Селькупы. Шаманская песня.
Чигчи. Бөөлэжэ байна гү? Гайхалтай лэ, бэе дээгүүрни мурашка-шоргоолжонууд гүйжэ байна!
Гүүглэй. Энэ селькууп бөөгэй дуу шагнабат. А энэ мүнөө танда ондоо дуу шагнуулхам. Томск мужын селькупууд дуулана. Шагнагты.
https://web. ligaudio. ru/mp3/%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%83%D0%BF%D1%8B
Томские селькупы – пынгыр.
Чигчи. Ямар гоё дуун гээшэб! Хүлнүүдни хатаржа-танцаваалжа, татаганажа-хотигоножо байна. Селькуп хатарай дуун гү? Ямар заводной дуун гээшэб! Үшөө хатархам!
Гүүглэй. Хатар, хатар! Булта хатараяа! Радиошагнагшаднай хатарагты!
Чигчи. Все! Хүлни һалаа! Эсээб! Унааб! Ухаагаа эдие! Хүсэ шадални дууһаа.
Гүүглэй. Ухаагаа үшөө хээш үгынүүд, ямар үшөө ухаагаа эдие гэжэ.
Чигчи. Ой, нээрээ, ухаамнай үшөө конь не валялся! Хэел түргөөр, багша!
Гүүглэй. Хэе-хэе! Ингредиентнүүд хэрэгтэй.
Чигчи. Ямар? Огласите весь список, багша!
Гүүглэй. 1 кг загаһад – окунь, пескарь. 1 кг сагаан загаһад – сорога, лещ, карась. 1 кг сазан, судак, стерлядь, таймень.
Чигчи. Байна, байна, байна. Стерлядь байна. Сазан есть! Списогээрээ хуу олооб.
Гүүглэй. Отлично! Саашань – 3 һонгино, 5-6 хартаабха, лаврово набшаһан, корень петрушки, 50 мл архи, дабһан, ногоо-зелень.
Чигчи. Багша, а вот архи миний холодильниг соо байдаггүй!
Гүүглэй. Ойлгооб! Өөрынгөө запасһаа гаргуужам. Нэгэ ушар һанажархибаб. Сергей Иванович Ириков гэжэ хүн байгаа юм. Селькуп хүн. Интеллигент хүн. Ехэ эрдэмтэн хүн байгаа юм. Селькуп хэлэнэй АЗБУКА зохёоһон, селькуп-ород, ород-селькуп хэлэнэй толи бэшэжэ бүтээһэн хүн. Наяад онуудаар танилсаа һэмди. Түрэл арадайнгаа түлөө олон ажал хэһэн, селькуп хэлэнэйнгээ түлөө оролдожо ябаа юм. Намтай танилсажа, селькуп арадай түүхэ хөөрэжэ, номуудаараа танилсуулжа, олон үльгэрнүүдые, домогуудые хөөрэгшэ һэн. Зай, ухаагаа хэжэ эхилэе. Жэжэхэн загаһануудаа угаагаад, гэдэһыень абажа хаяад, амилдаг жабрнуудыень, плавник-хүлнүүдыень отолжо абаад, марли соо хэжэ бөөгнөөд, тогоонойнгоо хүйтэн уһан соо хэжэрхи.
Чигчи. Марли соо хээб, уяаб, бөөгнөөб, тогоон соо хүйтэн уһа руу хээб.
Гүүглэй. Дабһалаарайш, һонгино петрушка досоонь хэжэрхи. Уһаяа бусалгая. Хахад час шанахабди. Аркадий Иванович Гашилов гэжэ доцент кафедры уральских языков Института народов Севера РГПИ имени Герцена, хүнтэй танилсаа бэлэйб. Гашилов гэжэ хүн селькуп арадай түрүүшын эрдэмтэн, первый селькупский ученый юм. Сэсэн ухаантай хүн. Селькуп хэлэеэ һайн мэдэдэг.
Чигчи. Тааак, уһамнай бусалжа байна.
Гүүглэй. Бусалаа гү, тогоогоо наашань болгожо, марли соохи загаһаяа абая. Хэрэггүй болоо. Бульон – шүлэеэ шүүгээд, томо загаһануудаа хэхэбди. Томо загаһаяа сэбэрлэжэ, досоохиень абажа хаяад, томо-томоор хэршэжэ, отолжо, тогоо руугаа хэжэрхи. 15 минут шанахабди. Тиигээд үшөө Ямалай һүүлшын бөө хүн тухай намда хөөрөө бэлэй. Гаврил Мандаков гэжэ селькуп бөө байгаа юм.
Чигчи. Селькуп арадай һүүлшын бөө гэхэдээ, мүнөө совсем үгы гү? Нэгэшье бөө үлөөгүй юм гү?
Гүүглэй. Все, үгы болоо.
Чигчи. Ямар уйдхартай юм гээшэб!
Гүүглэй. Тиимэ даа, печально. Зай, ухаамнай боложо байна бэшэ аал. Чигчи, тогоогоо халта наашань болгод гээд, тогоонһоо загаһаяа гарга наашань.
Чигчи. Хэрэггүй болоо гэжэ гү?
Гүүглэй. ЦАРСКАЯ УХА по селькупски иигэжэ хэдэг юм.
Чигчи. Расточительство какое-то! Миин тэ иигэжэ үнэтэй загаһа хаяжа байха гээшэмнай юун гээшэб, вообшээ!(вообще)
Гүүглэй. Спокойствие, только спокойствие, Чигчи! ЦАРСКАЯ УХА хэнэбди. Рецепт дахаад хэнэбди.
Чигчи. Расточительство! Хайран сорога! Хайран лещ!
Гүүглэй. Холодильнигшни оёоргүй баян, шэдитэ ха юм. Так, мүнөө хартаабхаа арилгажа томоор хэршээд, тогоон соогоо 15 минут шанахабди. Тиигээд гурбадахи партимнай тогоо руугаа орохо. Эдэмнай сазан, судак, стерлядь, таймень ороно. Лаврово лист, перец горошком. Загаһаяа болоторнь шанахабди. Нэгэ жаа уһа нэмэд гээрэйш.
Чигчи. О, минии хайрата Сазан! О, минии хүндэтэ судак! Ого, миний любимэ стерлядь! Ооо, харыт-ээ, агууехэ хаан тула загаһан! Лавровко, перец! Все, готово!
Гүүглэй. Зай, айлшадаа дуудая!
Чигчи. Хүндэтэ радиошагнагшад, үхибүүд, эжы, абанар, ухаада дуртайшуул, ерэгты түргөөр манайда! ХААНАЙ УХА эдие! Шууялдая, шашалдая! Загаһашадай үльгэртэ онтохонуудые шагная! Бушуулагты, бү хойнтогты!
Гүүглэй. Приятного амтатита! Уулзахабди! Ерэгты!
Дамжуулга бэлдэгшэд:
Зохёон найруулагша – Хүүхэлдэйн «Үльгэр» театрай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Жалцанов Эрдэни
Чигчи – “Үльгэр” театрай зүжэгшэн Рабданов Даша
Гүүглэй Мэргэн – Буряад театрай зүжэгшэн Солбон Субботин
Абяа найруулагша – Юмов Булат
Гараhан дамжуулганууд
Гараhан дамжуулганууд