«Шууялцая буряасаараа» сартуул аялгаар
Олон ястаны эдиж уудаг хоол тухай “Шууялцая буряасаараа” гэсэн дамжуулга Орос Уласы Юрэнхылэгчийн соёлы санаачилгын грантнуудай тусаламжаар Буряад ФМ радио, ВАРК хоёр хамтаран бүтээбэ.
СЕЛЬКУПУУД
ЦАРСКАЯ УХА
Чигчи. Сома челы щейкумый тамтыр! Сайн байнуу, селькуп арад ястан! Селькупууд, челом! Байна уут! Селькупууд, печавыла, ляга! Сома челы щейкумый тамтыр, хүндэтэ радио-чагнагчад! Челом, хүвүүд-хүүхэд! Торова, ара Гууглэй багша!
Гууглэй. Челом-челом, Чигчи! Сома челы щейкумый тамтыр хүндэтэ радио-чагнагчад!
Чигчи. Үнөөдэр, хүндэтэ радио-сонсогчод, таанартаа селькуп арды занчалта блюдо тухай манай шеф-повар высшего разряда, народов Сибирь бага ястанууды, Кавказ хада уулын арадууды, Алас Дурнын арадууды занчалта эдеэ-хоолны мастер, Гүүглэй Мэргэн багша мастер-класс зааж, харуулж үгэхэнь! Халуун альга ташалгаар угтаж аваяа багшыгаа!
Гууглэй. Баярлалаа, хүндэтэ нүхэд! Зай, үнөө дамжуулганы түсэв селькуп ястаны блюдо ЦАРСКАЯ УХА!
Чигчи. Ура! Альгаа ташагты, нүхэд! Багша, битнай танай туслагчаар энэ хэрэгтэ оролцохом үү?
Гууглэй. Миний помощник Чигчи, танай анхаралда! Ингредиентууд бэлэн гү?
Чигчи. ЦАРСКАЯ УХА-да ородог ингредиентууд остоол дээр бэлэн, к Вашим услугам!
Гууглэй. Тааак, юу байнав эндэ? Гурван янзын загас – окунь - алгана, щукамнай буряасаар цурхай. Ерш загас. Ершомнай буряасаар юу гэдэг бэлэй?
Чигчи. Ерш үү? Дикобраз загас? Ежик загас? Кактус загас?
Гууглэй. Улаан загас гэж нэрэтэй юм. Манай нютагы гол-мүрнүүды усанда ерш загас хомор. Байгал далайда ерш загас даарилдадаг. Улаан загас гэж нэрлэдэг.
Чигчи. Хадхууртай загас үү?
Гууглэй. Тымэ, плавнигуудаараа хадхажишдаг. Гартаа баряа бол болгоомжотой байха хэрэгтэй. Ерш загас үгы болонь, пескарь, сорога, ялаагана-сазан, судак, стерлядь, таймень-тула загас хэрэглэж болох.
Чигчи. Зай, ойлгоо, багша! Үүноо моменто! Холдилнигынгаа хүнс-барааны ревизи хиижэшхэм үнөө. Итак, ерш точно үгы гэж мэдэнэв. Тул-таймень байна, окунь есть, пескарь даже байна, сорога байна, лещ олооб, карась, судак бии, стерлядь эндэ нюугдочоод хэвтэнэ. Почти бултынь олоов. Кроме ершика!
Гууглэй. Болоо-болоо. Естой ХААН УХА болохонь даа!
Чигчи. Ершик сүүлдэнь пожалеет, - юундэ намайе ХААН УХА-да приглашалаагүйвта гэжэйх! Битнай ерш бэлэйв! Намгүй ямар естой селькуп Хаан УХА болохо юм! Селькупууд дураа гутах танда! Гомдох! Обижаться болох танда! - гэж байж нулимсаа гоожулж орилох муухайгаар. Хараарагты!
Гууглэй. Селькупууд гомдох гэж үгэ мэдэхэчгүй, дуулаачгүй! Селькупууд үнөө Росси гүрэндэ 3458 хүн үлеэд байна. Ямало-Ненецкэ автономито тойрогто ажасуудаг. ШЕЛЬКУП гэж үгэ ТАЕЖНЫЙ ЧЕЛОВЕК – ХҮВШ ТАЙГЫН ХҮНҮҮД гэж нэртэйнүүд. ҮМНЭД СЕЛЬКУПУУД гэж байдаг, ЮЖНЫЕ СЕЛЬКУПЫ. УМАРДА СЕЛЬКУПУУД гэж би юм. Селькупууды хэлэ самодийскэ хэлэны бүлгэмдэ ородог юм. Чигчи, радио-чагнагчад, танда үнөө селькуп хэлэндээр селькуп бөө бөөлэж дуулахань. Чагнагты чимээгүйхэнээр.
https://web.ligaudio.ru/mp3/%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%83%D0%BF%D1%8B
Самодийская группа: Нганасаны и Селькупы. шаманская песня.
Чигчи. Бөөлэж байна гээч үү? Гайхалтай байна даа, нюруугаарам мурашка-шоргоолжонууд гүйжэйн!
Гууглэй. Энэ селькууп бөөгы дуу чагнав гээчит. А энэ үнөө ондоо дуу чагнуулхам. Томск мужын селькупууд дуулана. Чагнагтылта.
https://web.ligaudio.ru/mp3/%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%83%D0%BF%D1%8B
Томские селькупы – пынгыр.
Чигчи. Ямар гое дуу гээчив! Хүлэм хатарч-танцеваалжа, таталзажайн. Селькуп хатары дуу гү? Ямар заводной дуу гээчив! Үшөө хатарха дурам хүрчэйн!
Гууглэй. Хатар, хатар! Бултодоо хатарая! Радио-чагнагчад, бас хатарагты!
Чигчи. Все! Хүлэм салаа! Эцээв! Унаав! Ухаагаа чанаж эдие! Хүч чадал дуусаа.
Гууглэй. Ухаагаа үшөө хииж эхилээчгүй болоод, ямар үшөө ухаа эдих гэж.
Чигчи. Ой, нээрээ, ухаамнай үшөө конь не валялся! Хииел түргэн, багша!
Гууглэй. Хиие-хиие! Ингредиентууд хэрэгтэй.
Чигчи. Ямар? Огласите весь список, багша!
Гууглэй. 1 кг загас – окунь, пескарь. 1 кг цагаан загас – сорога, лещ, карась. 1 кг сазан, судак, стерлядь, таймень.
Чигчи. Байна, байна, байна. Стерлядь байна. Сазан есть! Списогээрээ хуу олоов.
Гууглэй. Отлично! Цаашань – 3 сонгино, 5-6 хартаабха, лаврово навч, корень петрушки, 50 мл архи, давас, ногоо-зелень.
Чигчи. Багша, а вот архи миний холдилнигта байдаггүй!
Гууглэй. Ойлгоов! Өөрынгөө запасаасаа гаргуужав. Нэгэ учир санажишлэйв. Сергей Иванович Ириков гэж хүн байгаа юм. Селькуп хүн. Интеллигент хүн. Ехэ эрдэмтэн хүн байгаа юм. Селькуп хэлэны АЗБУКА зохеосон, селькуп-ород, ород-селькуп хэлэны толи бичиж бүтээсэн хүн. Наяад онуудар танилцаа сэмдэ. Түрэл арадынгаа түлөө олон ажил хиисэн, селькуп хэлэнынгэй түлөө оролдож яваа юм. Надтай танилцаж селькуп ардын түүх зугаалж, номуудаараа танилцуулж, олон үльгэрнүүдые, домогуудые зугаалж үгөө юм. Зай, ухаагаа хииж эхилэе. Жижихэн загаснуудаа угаагаад, гэдэсынь аваж хаяад, амилдаг жабрануудынь, плавник-хүлнүүдынь отолж аваад, марлинда хииж бөөгнөөд тогоонынгоо хүйтэн усанда хиижэшые.
Чигчи. Марлинда хиигээв, уяав, бөөгнөөв, тогоонынгоо хүйтэн усаруу хиигээв.
Гууглэй. Даваслаарай, сонгино петрушка дээрээсэнь нэмэжиш. Усаа буцалгая. Хагад час чанахавд. Аркадий Иванович Гашилов гэж, доцент кафедры уральских языков Института народов Севера РГПИ имени Герцена, хүнтэй танилцаа бэлэйв. Гашилов гэж хүн селькуп арды түрүүчиин эрдэмтэн, первый селькупский ученый юм. Цэцэн ухаантай хүн. Селькуп хэлээ сайн мэдэдэг.
Чигчи. Тааак, усамнай буцалжайн.
Гууглэй. Буцалаа гү, тогоогоо наашань болгож, марлянда байсан загасаа аваж гаргае. Хэрэггүй болоо. Бульон –шүлөө шүүгээд, томо загаснуудаа хиихэвд. Томо загасаа цэвэрлэж, доторынь аваж хаяад, томо-томоор хэрчиж, отолж, тогооруугаа хиижэшхэвдэ. 15 минут чанахавда. Тыгээд үшөө Ямалы сүүлчиин бөө хүн тухай нада зугаалж үгөө бэлэй. Гаврил Мандаков гэж селькуп бөө байгаа юм.
Чигчи. Селькупууды сүүлчиин бөө гэхэд үнөө совсем үгы болчоо юм үү? Нэгэч бөө үлеэгүй юм үү?
Гууглэй. Все, үгы болоо. Дуусаа.
Чигчи. Ямар печалька гээчив юрдөө! Уйдхартайнь!
Гууглэй. Тымэ дээ, печалька. Зай, ухаамнай болж байна хадаа. Чигчи, тогоогоо халта наашань болгод гээд, тогоонынгоо загасаа гарга наашань.
Чигчи. Хэрэггүй болоо гү?
Гууглэй. ЦАРСКАЯ УХА по селькупски иигэж хиидэг юм.
Чигчи. Расточительство какое-то! Миин иигэж үнэтэй загасаа хаяж байха гээчимнай юу гээчив, воовшээ!
Гууглэй. Спокойствие, только спокойствие, Чигчи! ЦАРСКАЯ УХА хиижэйнэвдэ. Рецептээ дагаад хиижэйнэв.
Чигчи. Расточительство! Хайран сорога! Хайран лещ!
Гууглэй. Холдилниг чинь оеоргүй баян бэлэй, шэдитэ волшебный бэлэй. Так гэж, үнөө хартаабхаа арилгаж томоор хэрчээд, тогоондоо 15 минут чанахавд. Тыгээд загасны гурвадахи партимнай тогооруугаа орохонь. Эдэмнай гэхэд бол сазан, судак, стерлядь, таймень баатарнууд. Лаврово лист, перец горошком. Загасаа болоторонь чанахавд. Нэгэ заа ус нэмэжэшиие.
Чигчи. О, халаг, хайран миний Сазан! О, халаг, хүндэтэ миний Судак! О, халагын халаг, любимэ миний Стерлядь! Ооо, хараат үгы, агуу ехэ хайран хаан Туул загас! Лаврока, перец! Все, готово!
Гууглэй. Зай, айлчадаа дуудая!
Чигчи. Хүндэтэ радио-чагнагчад, үхивүүд, эжы-аванар, ухаада дуртайчуул, ерэгты түргэн манайда! ХААН УХА эдие! Шууялцая, шааялцая! Загасчиды үльгэртэ онтохонуудые чагная! Бушуулагты, бү хойнтогты!
Гууглэй. Приятного амтатита! Уулзахавд! Ерэгты!
Дамжуулга бэлдэгчэд:
Зохёон найруулагча – Хүүхэлдэйн «Үльгэр» театрай уран сайханы хүтэлбэрилэгчэ Жалцанов
Эрдэни
Чигчи –– Буряад театрай зүжэгчин Ранжилова Ольга
Гүүглэй Мэргэн –– Жалцанов Эрдэни
Абяа найруулагча – Юмов Булат
Гараhан дамжулганууд
Гараhан дамжулганууд