«Шууялцая буряасаараа» сартуул аялгаар
Олон ястаны эдиж уудаг хоол тухай “Шууялцая буряасаараа” гэсэн дамжуулга Орос Уласы Юрэнхылэгчийн соёлы санаачилгын грантнуудай тусаламжаар Буряад ФМ радио, ВАРК хоёр хамтаран бүтээбэ.
ТОФАЛАРАНГУУД
Чигчи. Доробонар, хүндэтэ хүвүүд-хүүхэд! Иикии, хүндэтэ радио-чагнагчад! Доробонар, хүндэтэ Гүүглэй багша!
Гууглэй. Доробонар, хүндэтэ миний бичихан нүхэр Чигчи!
Чигчи. Тофалар арад тухай үнөөдэр Гүүглэй багша зугаалж үгэхэ! Тофалар арды занчалта хоол, блюдануудтай танилцахавд! Тымэ бэз, багша?
Гууглэй. Тымэ-тымэ, Чигчи! Тофаларнууд хэд гээчив, ямар арад гээчив, хаана ямар нютагта ажасуудаг, юугээрээ бэдэн буряадуудаас ондоов, юугээрээ ойр, ес-занчал, хэлэ, түүх, занчалта эдеэ хоол тухай үнөө танартаа зугаалж үгэхэм. Тофаларангууд Саяан хада уулын Зүүн бэеэрэнь ажасуудаг юм. Бугануудаа унаж хүдөө хүвшөөр ан хииж, Ия, Бирюса, Үдэ, Кан, Гутар голнуудаа дагаж, Хангай баавайн буянгаар, Хүхэ тэнгэриин заяагаар, Хүрэстэ газар дэлхэйн эрхээр явадаг арад юм. Үнөө дэлхэйдэ 800 хүн үлеэд байна.
Чигчи. 800 хүн?! Иимэ үцөөн юм үү?!
Гууглэй. Алыгджер, Нерха, Дээдэ Гутар - гурванхан лэ тосхонуудаар ажасуудаг. Үнөө цагта юрдөө 16% тофаларангууд түрэл хэлээ мэдэдэг. Гайхалтай хүн тухай зугаалж үгэсэв тандаа! Энэ хүн - Создатель письменности и букварей для коренных народов Севера. Валентин Иванович Рассадин гэж хүн байгаа юм. 1939 ондо Псков хотод түрсэн. 1992 оноос 2006 онудаар манай Гүрэны Буряад Университетдэ, заведующий кафедрой филологии Центральной Азии восточного факультета. 2006 ондо Хальмаг Улсы университетдэ хүдэлөө юм. Монгол, татар, араб хэлэ мэдэдэг байгаа. Буряад хэлэны элдив диалектануудые үзэдэг, мэдэдэг байгаа юм. Тюркско-тофаларска, сойот хэлэнүүды букварь, сургуулиин пособи зохеосон хүн.
Чигчи. Өөрөөн тофалар, монгол, буряад хүн бэшэ болоод, бүхы эдэ арадууды хэлэ шудалж сураад, тофалар бичиг зохеож, букварь номуудынь бичиж, эдэ арад зоны эрдэм сургаалда нилээн нэмэри оруулсан байгаа юм байна.
Гууглэй. Валентин Иванович Рассадин гэж хүн – доктор филологических наук, профессор, академик Российской академии естественных наук, заслуженный деятель науки Российской Федерации, Бурятской АССР, Республики Калмыкия, ветеран труда, кавалер ордена Дружбы. Судлаач- исследователь малочисленных тюркских языков и их диалектов Саяно-Алтайского региона России и Монголии. Валентин Иванович Гүрэны Хальмаг университетын монголовед ба алтаистик судалгааны түв ударидаж явсан хүн. 2017 ондо нас бараа.
Чигчи. Таанар тэрэ хүнтэй танил байгаа гүт?
Гууглэй. Үгы дээ. Танилцаж үрдеэгүйв.
Гууглэй. Зай, Чигчи, тофалар занчалта хоол бэлэсэе. Бэлэн байнууч?
Чигчи. Бэлэн суужайнав.
Гууглэй. ТОФАЛАР БҮХЛЕОР, ТОФАЛАР ЛЕПЕШКА! Ингредиентууд: бугын яс цүмэгтэй мах 1 кг, хартаабха 5-6 штук, халяар, талын мангир, давас.
Чигчи. Бугын мах байха гээч үү, харыелч.
Гууглэй. Үгы болонь, хандагайн мах болох.
Чигчи. Таак, Хандагайн мах гэнэ үт? Бии гээч үү? Поставшигуудмнай ацараа гээч үү, али марчишоо гү?
Гууглэй. Хандаган мах олдоогүй бол, хүдэрийн мах болох.
Чигчи. Хүдэри? Кабарга гү?
Гууглэй. Кабарга, хүдэри.
Чигчи. Таак, кабарга-хүдэри. Бодон гахайн мах байна, кабаны мясо. Болох үү?
Гууглэй. Бугын мах байгаа болонь сайн байгаа.
Чигчи. Понял! Кабаны мах убираем цаашань. Чандаганы мах байна. Не пойдет? Все, понял! Ойлгоов, хэрэггүй, значит. Доргоны мах тоже не пойдет. Баавгайн мах и подавно. Үшөө ямар мах байна гээчив морозилкондом? Боргойская баранина байжайн. Захаамины говядина байна. Тарбагатайн тарбаганина байна. Бичурын свинина байна. Онохойн тахяаны мах гэж байна. Усть-Ордагы адууны мах хэрэгтэй гү? Понял. О, бугын мах олжишлэйв! Ура!
Гууглэй. Ура! Бугын мах байхал байха гэж би мэдэжэл байгаа хүн сэмбэ! Зай, наашань үгэ тэрэ бугынгаа махаа.
Чигчи. Би бас жаргаж байнав. Миний холдилниг намайгаа нэгэч дахин подводиилаагүй юм.
Гууглэй. Зай, бүхлеороо бэлэсч орое. Түрүүн түүдэг-костер асаах хэрэгтэй.
Чигчи. Костер үү? Хаана?! Энэ үрөөнд үү? Болеот үгы, юу хэлэнэ гээчивта! Пожарнигууд ерээд та бэдэ хоерые сразу штрафанудь болжишнаа вэддеэ!
Гууглэй. Шутка, сеньор! Зореолжайнав чамайгаа. Шалгажайнав, хайшан гэхэ няавч гэж! Реакцыч шалгажайнав! Зай, ямар үшөө костер-түүдэг городской квартира дунда асажишха гэж! Болеоч! Ухаан муутайнууд бэшэвдэ чи бэдэ хоер! Плиткээ асааж ерээд, как-будто костер асаж байсан шэнги, тэгэе хоюулаа.
Чигчи. Тэгэе-тэгэе. Безопасность прежде всего! Тогоомнай хоосон байна.
Гууглэй. Хэн гал дээрээ хоосон тогоо тавижиштаг юм, а?
Чигчи. Би!
Гууглэй. Ганц чи лэ гэж ойлгоов. Тогоондоо булагынгаа цэлэ хүйтэн ус удхаж аваад ерэ.
Чигчи. Зай, булагмнай, как-будто, хаагуур байдаг бэлэй?
Гууглэй. Булагмнай, как-будто, тэрэ хуша модоны цаанахана, кухняд байха.
Чигчи. Олногүйв.
Гууглэй. Кран эрьюулжиш, булагы ус гоожих.
Чигчи. Олоов. Булагы ус бурьяалжайндаа. Сайхан даа! Хүйтэн гээчинь! Амтатай гээчинь!
Гууглэй. Зай, булагынгаа ус болюулаад, крана хаагаад, тогоотой усаа наашань ацара.
Чигчи. Ацараав. Авагты. Естой гое цэвэр ус байна даа.
Гууглэй. Чим роль доо орож рольноосоо гарахыгаа бү мартаарай.
Чигчи. Багша, дуулнуут, хүхөө шувуу донгодож байна!
Гууглэй. Кухнеэс нэгэ абяа дуулдажал байна. Кранаа хаагаагүй хүн гүч! Гүйж очоод кранаа хаажиш түргэн! Усамнай хуу гочичихань! Пол дээгүүр үшөө адхараа вэддеэ!
Чигчи. Хаагаав. Марчишоод, нүгөө тээшэнь кранчикаа эрьюулжиссэн байгаав!
Гууглэй. Тыхэлчи дээ, мартамхай барнаак! Зай, Чигчи, тогоогоо плитка дээрээ тавяад, бугынгаа мах яс-цүмгэтэйнь хиижэрээд буцалгахавда.
Чигчи. Багша, тофалар хэлэ мэнэ гэсээр үгы болохонь хадаа. Ямар уйдхартай юмэ гээчив.
Гууглэй. Тофаларнууды хэлэ — үгы болж байсан хэлэ гэж эрдэмтэд, судлаачид баталж хэлэдэг. Иимэ нэгэ буга малчины дуу чагная.
Песня оленевода.
https://pinkamuz.pro/search/%D0%A2%D0%BE%D1%84%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
Чигчи. Орилхын наадтай дуу байна даа, хөөрхы. Мянган жэлнүүдтэ хэндэч гэм –зэмэ хииж яваагүй арад, буга-малаа харюулж байсан тофаларнууд энэ цагта нэгэ мэдэн гэхэд үгы болчихынь шаналтай гээчинь.
Гууглэй. Тымэ хари даа. Зай, тогоонын ус буцалчив. Хартаабхаа томо-томоор хэрчиж ерээд хиижэш. Хойноосонь вдогонку халяараа, давастайнь, талын мангираа хиижэш. Сайн буцалгаж аваад гаргахавд.
Чигчи. Хэды хүлеэхэвивд? Гүзээндэм нэгэ юмэ бормоталжа саланагүй.
Гууглэй. Тугаарынгаа хүхөө шувуу залгижшоогүй бэзэч?
Чигчи. Үгы. Энэм доторы червягууд үлэсч үхэлэйвд гэж гондинж, тэрчилжэйн.
Гууглэй. Хүлеэ гэж хэлээч тэдэндээ. Гучин минут болоод заморим тэрэ червякудыч.
Чигчи. Терпелж үзэх болоо.
Гууглэй. Тофалар арды мэдээж үльгэрчин Николай Баканаев гэж хүн байгаа юм. Тофа арды урда цагы үльгэрнүүдые, онтохонуудые, домогуудые түүрээдэг, 1911 ондо ангуучны, оленеводууды айлда түрсэн юм. Эцэгэнь Сергей Спиридонович Кара Чогду угын, эжынь Мария Михайловна Тоболаева, дүрвэн үхивүүдые түрэж хүн болгосон айл байгаа. Саяан үндэр уулын хормойдо ан хииж, бугануудаа үдхэж түвхинэн ажасуудаг байгаа юм. Үвэлы жабары хүйтэнөөр орой болоход, чум-гэртээ халуунаар галаа түлиж асаагаад, эцэгэ –эжы хоермнай үльгэр бэдэндээ түүрээж байдаг байгаа юм гэж Николай Сергеевич санаж зугаалдаг байгаа. Өөрөөн Николай Баканаев эцэгэ-эхынгээ бэлиг-талаандань хүртэлцэж мэдээж үльгэрчин болоо юм. Фольклор цуглуулагч судлаачид Баканаевы түүрээж үгэсэн үльгэрнүүдые, онтохонуудые магнитофондоо запись хиижэ «Литературные памятники Сибири» гэж ном хэвлэж оруулаа юм. Улаан-Үдэ ,Улаанбаатар, Кызыл, Красноярск ,Санкт-Петербург хото-городуудта номонь гараа гээч.
Чигчи. Багша, та олон юмэ мэдэхэ байнат. Тофаларангууд тухай олон юмэ мэдэж авах байгаа таанараас, багша!
Гууглэй. Бүхлеормнэй чанагдаж байна уу. Зай, таанартаа цагаа хороож тофалар лепешка яаж хиидэгые зааж үгэсэв. ТОФАЛАР ЛЕПЕШКА иигэж баридаг юм. Согооны сү хэрэгтэй.
Чигчи. Согооны сү?! Согоо гээчимнэй юу амитан бэлэй?
Гууглэй. Согоон гээчимнэй бугын ахайнь гээч. Олениха.
Чигчи. А, тымэ юмсэн гү! Согооны сү как-раз нэгэ литр байхал юмсэн.
Гууглэй. Прекрасно! Согооны сүндэ гурилаа зуураад, давас нэмэж ерээд, зуураж-зуураж, хатуу болоторонь зуураад, лепешка хииж бажуугаад, түүдэгынгэй галдасны сүүлээр үнэсэндэнь булажишхавд.
Чигчи. Үнэсэндэнь булажишхад галдачихгүй юм үү?
Гууглэй. Тыгээд, болоснынь сүүлдэ гаргаж бүхлеортойгоо эдихэвд.
Чигчи. Энэтнай ТОФАЛАР ЛЕПЕШКА гээч үү?
Гууглэй. Дешево и сердито! Зай, хүндэтэ радио-чагнагчад, бүхлеормнэй болоо гээч. Лепешкамнайч болоо хадаа. Остоол доо сууж найрлая. Зугаа-яряагаа үргэлжэлүүлэе, дуунуудаа татая, шалилцая, шууялцая!
Чигчи. Приятного амтатита, хүндэтэ радио-чагнагчад! Ерэгты бултодоо манайдаа! Амтатай халуун лепешка эдихэвд! Амтатай тарган бүхлеортоо таанараа уринавд! Уулзахавд! Баяртай!
Дамжуулга бэлдэгчэд:
Зохёон найруулагча – Хүүхэлдэйн «Үльгэр» театрай уран сайханы хүтэлбэрилэгчэ Жалцанов
Эрдэни
Чигчи –– Буряад театрай зүжэгчин Ранжилова Ольга
Гүүглэй Мэргэн –– Жалцанов Эрдэни
Абяа найруулагча – Юмов Булат
Гараhан дамжулганууд
Гараhан дамжулганууд